فرق کلامی2

بسم الله الرحمن الرحیم

بخش دوم: «فرقه‏ هاى شیعه»

شیعه در لغت: کلمه ‏ى شیعه در لغت بر دو معنى اطلاق شده است:
الف: موافقت و هماهنگى در عقیده یا عمل، بدون این‏که یکى تابع دیگرى باشد

ب: پیروى کردن از دیگرى و محبت ورزیدن به او.
شیعه در اصطلاح: لفظ شیعه در اصطلاح به کسانى گفته مى‏شود که به امامت و خلافت بلا فصل على علیه‏السلام معتقدند، و بر این عقیده‏ اند که امامت او از طریق نصّ جلىّ یا خفىّ ثابت شده است و امامت حق او و فرزندان او است.

افسانه‏ ى عبداللّه‏ بن سب: اساس این نظریه به فردى به نام سیف بن عمر در قرن دوم هجرى باز مى‏گردد، و پس از وى برخى از متأخرین از نویسندگان اهل سنّت و مستشرقان آن را ترویج کرده‏اند و حاصل آن این است: از تشیع در زمان رسول خدا صلى‏ الله ‏علیه ‏و‏آله و خلافت شیخین نشان و اثرى نبود، تا آن‏که در زمان خلیفه‏ ى سوم فردى به نام عبداللّه‏ بن سبا که در آغاز یهودى بود و سپس اظهار اسلام نمود، مسلمانان را به بیعت با على بن أبى طالب علیه‏ السلام دعوت کرد، و شایسته‏ تر بودن او را به امر خلافت مطرح ساخت، و عدّه‏اى از مسلمانان نیز از او پیروى کردند و به نام «شیعه‏ ى على» نامیده شدند.

تحولات سیاسى و اجتماعى در تاریخ تشیع: مذهب شیعه در طول تاریخ حیات خود تحولات سیاسى و اجتماعى بسیارى را پشت سرگذاشته که در سرنوشت آن از نظر فعالیت‏ هاى مذهبى و کلامى مؤثر بوده است.

عصر خلف: در اکثر این دوره، شیعه از شرایط اجتماعى و سیاسى مطلوبى برخوردار نبود؛ ولى در دوران خلافت ظاهرى امام على علیه ‏السلام شرایط مطلوبى به دست آورد، و توسط امیرالمؤمنین علیه‏ السلام معارف توحیدى تبیین گردید و دانشمندان بسیارى در زمینه‏ى‏هاى تفسیر، فقه و کلام از دریاى بیکران علوم وى سیراب گردیدند.
عصر امویان: در اکثر این دوره شرایط سیاسى کاملاً علیه شیعه بود و آنان متحمّل آزارها و شکنجه ‏هاى جسمى و روحى بسیارى از جانب حکّام اموى گردیدند
قرن چهارم و پنجم هجرى از نظر شرایط سیاسى از بهترین دوران‏هاى شیعه به شمار مى‏رود، زیرا خاندان بویه (٤٧٧ ـ ٣٢٠) که مذهب شیعه داشتند، در دستگاه حکومت عباسى از نفوذ و اقتدار زاید الوصفى برخوردار بودند. فرزندان بویه به نام‏ هاى: على، حسن و احمد که قبلاً در فارس حکومت مى‏ کردند،

از قرن پنج شیعه از نظر شرایط سیاسى تا قرن دهم هجرى تقریبا همان وضع پیشین (دوران ایوبیان و سلجوقیان) را داشت. ولى در طلیعه‏ ى این قرن، دولت صفویه توسط شاه اسماعیل اول تأسیس گردید، و مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمى پذیرفته شد.

ملاک انشعاب در مذهب چیست؟ در کتب ملل و نحل، براى شیعه فرقه‏ هاى بسیارى ذکر شده و حتى گفته شده است که حدیث معروف افتراق امت (هفتاد و سه فرقه) بر فرقه‏ هاى شیعه منطبق مى‏ گردد، ولى اولاً: برخى از این فرقه ‏ها مانند غلات و شعب آن و ...، حقیقتا از انشعابات شیعه نبوده. ثانیا: حقیقت انشعاب در مذهب شیعه این است که در مسأله‏ ى امامت، که معرّف مکتب تشیّع است، اختلافاتى وجود داشته باشد، ولى اختلاف در مسایل اعتقادى دیگر معیار شناخت فرقه‏ هاى شیعه نیست. ثالثا: تعداد بسیارى از فرقه‏ هایى که در مسأله ‏ى امامت از آنها یاد شده است، بر فرض واقعیت داشتن آنها، زمان کوتاهى بیش دوام نیاورده و به کلى محو گردیده‏اند.
فرقه ‏هاى اساسى شیعه: در مورد تعداد فرقه‏ هاى اساسى شیعه (اصول فرق شیعه) چند قول است: بغدادى آنها را سه فرقه دانسته است: « زیدیه، کیسانیه و امامیه ».وى در آغاز غلات را نیز از انشعابات شیعه دانسته، ولى بعدا یادآور شده است که چون آنان از اسلام خارج شده‏اند از فرقه‏ هاى اسلامى به ‏شمار نمى ‏آیند. شهرستانى اسماعیلیه را نیز برشمرده و فرقه ‏هاى اصلى شیعه را پنج فرقه دانسته است.
فرقه ‏ى کیسانیه: نخستین فرقه ‏اى که در شیعه پدید آمد فرقه‏ ى کیسانیه بود. آنان پیروان مختار بن ابى‏ عبیده ثقفى‏ اند، و از آنجا که مختار در آغاز کیسان نام داشت به کیسانیه شهرت یافتند.
این فرقه محمد بن حنفیّه را امام مى‏ دانستند. اکثریت آنان به امامت او پس از امام حسن و امام حسین علیهماالسلام قایل بودند، و برخى نیز به امامت وى پس از امیرالمؤمنین علیه ‏السلام عقیده داشتند.
کیسانیه بر این عقیده بودند که محمد حنفیه همان مهدى موعود است و در کوه رضوى در نزدیکى مدینه پنهان شده است.

تاریخ ظهور اسماعیله

یکى از فرقه ‏هاى معروف شیعى فرقه ‏ى اسماعیلیه است. این فرقه تاریخى بسیار پر ماجرا دارد و انشعابات گوناگونى در آن پدید آمده است. ظهور اسماعیلیه به حوالى نیمه قرن دوم هجرى پس از شهادت امام جعفر صادق علیه السلام باز مى‏ گردد. در آن هنگام شیعه به فرقه ‏هاى زیر منشعب گردید:
١ ـ ناووسیه: آنان گروهى بودند که مرگ امام صادق علیه‏ السلام را انکار کرده و او را آخرین امام شیعه و مهدى موعود دانستند، وچون رهبر آنان عبداللّه‏ بن ناووس نام داشت، به ناووسیه شهرت یافتند.
٢ ـ فطحیه: آنان کسانى بودند که عبدالله افطح را امام و جانشین حضرت صادق علیه ‏السلام دانستند.­ پس از شهادت امام صادق حدود هفتاد روز بیش زنده نبود.

انشعابات و فِرَق اسماعیلیه

الف) اسماعیلیه ‏ى خالص: آنان گروهى بودند که به امامت اسماعیل گرویده و مرگ او را انکار کرده، گفتند او زنده و غایب است و روزى ظهور خواهد کرد.

ب) مبارکیه: آنان کسانى ‏اند که به مرگ اسماعیل اعتراف کردند، ولى در مسأله‏ ى امامت بر این عقیده شدند که منصب امامت از اسماعیل به فرزندش محمد منتقل گردیده است.

ج) قرمطیه: پس از گذشت زمانى (به گفته مورخان حوالى سال ٢٦٠ هجرى) از مبارکیه شاخه ‏اى منشعب شد که به قرمطیه شهرت یافت. آنان در مورد مرگ محمد بن اسماعیل با مبارکیه مخالفت نموده، گفتند: محمد بن اسماعیل زنده و هفتمین و آخرین امام است، و امر امامت بر عدد هفت استوار گردیده است، و گرچه در آغاز اسماعیل امام بود، در مسأله‏ ى امامت او بداء حاصل شد و امامت به فرزندش محمد منتقل گردید.

فرقه‏ هاى دیگر اسماعیلیه

١ ـ مستعلیه و بُهره ٢ ـ بُهره‏ ى داودى و سلیمانى٣ ـ نزاریه و آقاخانیه

تاریخ پیدایش زیدیّه و عقاید زید بن على

تاریخ پیدایش زیدیه، به قرن دوم هجرى باز مى‏گردد. آنان پس از شهادت امام حسین، زید شهید، فرزند امام زین ‏العابدین را امام مى‏ دانند، و امام زین‏ العابدین را تنها پیشواى علم و معرفت مى‏ شمارند؛ نه امام به معنى رهبر سیاسى و زمامدار اسلامى؛ زیرا یکى از شرایط امام از نظر آنان، قیام مسلحانه بر ضدّ ستمگران است. اکثر نویسندگان زیدى، امام زین‏ العابدین را در شمار امامان خود ندانسته و به جاى او حسن مثنّى، فرزند امام حسن مجتبى را امام خود مى ‏دانند.

زیدیه و امامت

عقاید کلامى زیدیه از نظر روش، عقل گراست.

آیا زید دعوى امامت داشت؟ عقاید زیر را در مسأله‏ ى امامت به زید نسبت داده ‏اند:

١ ـ امامت به فرزندان امام حسین علیه‏ السلام اختصاص ندارد، بلکه براى هر فردِ فاطمىِ واجدِ شرایطِ امامت ـ حسنى باشد یا حسینى ـ جایز و ثابت است.
٢ ـ وجود دو امام در یک زمان و در دو منطقه جایز است.
٣ ـ امامت مفضول با وجود افضل جایز است.
٤ ـ از شرایط امام، قیام مسلحانه بر ضدّ ظالمان است.

فرقه ‏هاى زیدیه

١ ـ جارودیّه : آنان پیروان ابى جارود، زیادبن منذر همدانى (متوفّاى ١٥٠ یا ١٦٠ ه) هستند، وى در آغاز از اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهماالسلام بود. سپس به زیدیه پیوست.
٢ ـ سلیمانیه یا جریریه : پیروان سلیمان بن جریر را گویند:
٣ ـ صالحیه و ابتریه : «صالحیه» پیروان حسن بن صالح بن حى و «ابتریه» پیروان کثیرالنواء ملقّب به ابتر بودند. چون او بسم‏اللّه‏ را (بلند)نمى‏ خواند کارش بى برکت بود.

رهبران قیام و شهادت

١ ـ قیام و شهادت زید : زید بر ضدّ هشام بن عبد الملک، حاکم جایر اموى، قیام کرد و پس از نبردى حماسى و قهرمانانه ـ به دلیل این‏که بیعت کنندگان با وى از یارى‏اش دریغ کردند ـ به دستور هشام به دست فرماندار شهر کوفه، یوسف بن ‏عمر ثقفى، به شهادت رسید.
٢ ـ قیام و شهادت یحیى بن زید : یحیى پس از شهادت پدر به مداین رفت. چون یوسف بن عمر در صدد دستگیرى او بود، به رى رفت و سپس عازم نیشابور شد و سرانجام رهسپار سرخس گردید و شش ماه در آنجا اقامت گزید سرانجام یحیى در هیجده سالگی در سال ١٢٥ هجرى به شهادت رسید.
٣ ـ قیام نفس زکیه : محمدبن عبداللّه‏ بن حسن بن حسن بن على علیه ‏السلام معروف به نفس زکیه در سال صد هجرى متولد شد و در سال ١٤٥ به دستور منصور عباسى به شهادت رسید.
حکومت‏ هاى زیدیه

حکومت زیدیه در مغرب: هنگامى که ادریس رهسپار مغرب بود، واضح بن منصور، والى مصر، او را پناه داد و با عدّه‏اى وى را به مغرب فرستاد و در شهر «ولبله» اقامت گزید. اسحاق بن عبداللّه‏، والى مغرب، وى را اکرام کرد(١٧٢ ه). ادریس دعوت خود را اعلان کرد، بربرها دعوت او را اجابت کردند و او بر مغرب دور (مراکش) تسلط یافت.

دولت زیدیه در یمن:دولت زیدیه در یمن توسط یحیى‏ بن‏ الحسین ملقّب به «الهادى الى الحق» در سال ٢٨٨ هجرى تأسیس شد.

دولت زیدیه در طبرستان: مؤسس دولت زیدیه در طبرستان، ابومحمد، حسن بن على از نوادگان امام زین‏ العابدین علیه ‏السلام است. او در سال ٢٣٠ متولد شد.

شیعه ‏ى اثنا عشریه (امامیّه)

اصول مذهب : اصول مذهب شیعه ‏ى اثناعشریه عبارتند از: ١ـ توحید. ٢ـ نبوّت. ٣ـ معاد. ٤ـ عدل. ٥ـ امامت.
درباره‏ ى توحید، عقیده‏ ى آنان این است که خدا یکتا و بى‏ همتاست، و هیچ‏گونه کثرت و ترکیبى در ذات او راه ندارد، از این رو، صفات ذاتى او عین ذات اوست.

عقیده‏ ى آنان درباره‏ ى نبوّت این است که خداوند براى هدایت بشر پیامبرانى فرستاده است که اولین آنان آدم علیه ‏السلام و آخرین آنان حضرت محمد بن عبد اللّه‏ صلى‏ الله‏ علیه ‏و‏آله است.

درباره ‏ى معاد نیز بر این عقیده ‏اند که پس از حیات دنیوى و برزخى، سراى دیگرى است که عالم آخرت و قیامت نام دارد و در آن عالم بندگان محشور خواهند شد و کیفر و پاداش اعمال خود را خواهند دید.

برخى از مشاهیر متکلمان امامیه (قرن ٢ ـ ٥)

در مذهب امامیه ـ چه در عصر ائمه ‏ى اهل بیت علیهم ‏السلام و چه پس از آن ـ متکلمان برجسته‏ ى بسیارى ظاهر شده‏ اند که ذکر نام و آثار کلامى آنان به کتاب‏هاى مستقلى نیاز دارد.

١ ـ هشام بن الحکم (متوفّاى ١٧٩ یا ١٩٩). وى از شاگردان و اصحاب برجسته‏ ى امام صادق و امام کاظم علیهما‏السلام است.

٢ ـ محمد بن على بن نعمان معروف به «مؤمن الطاق». وى امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم ‏السلام را ملاقات نموده و از آنان روایت کرده است.

٣ ـ فضل بن شاذان نیشابورى (متوفّاى ٢٦١ ه . ق ). از چهره‏ هاى برجسته در میان فقیهان و متکلمان امامیه بوده و از امام رضا، امام جواد و امام هادى علیهم ‏السلام روایت کرده است.

برخى از مشاهیر متکلّمان امامیه (قرن ٥ ـ ٨)

١ ـ ابوالقاسم على بن الحسین بن موسى موسوى معروف به سید مرتضى، و ملقّب به علم الهدى.

٢ ـ محمد بن حسن طوسى (متوفّاى ٤٦٠ ه . ق ). وى معروف به شیخ طوسى و شیخ الطائفة است

٣ ـ سدید الدین حمصى رازى. وى بین سال‏هاى ٥٨٠ تا ٥٩٠ فوت کرده است.

٤ ـ  کمال الدین میثم بن على بن میثم بحرانى (متوفّاى ٦٩٧ یا ٦٩٩).